Trăng Mờ Bên Suối
hay là cuộc hành trình trong một quá khứ lãng mạn và thương yêu

 

Lê Mộng Nguyên

 

Trong bài diễn văn mở đầu cuộc Tuyển Lựa Ca Sĩ Giải Cung Vàng 3 do Đài Tiếng Nói Việt Nam của ký giả Lê Thái và báo Nghệ Thuật của nhạc sĩ Lê Dinh tổ chức đêm mồng một tháng tư năm 2000 tại Trung tâm Văn Hóa Xã Hội Brossard (Québec, Gia Nã Đại) để kỷ niệm Đệ Tứ Chu Niên của Đài và để vinh danh một ‘’nhạc sĩ kỳ cựu’’ đã không ngần ngại bay từ Paris đến Montréal làm Chánh Chủ Khảo, tôi có đôi lời nhắn nhủ 16 thí sinh được lựa chọn vào phần Chung Kết như sau : ‘’... Hãy hát một cách hồn nhiên, thành thật, nếu buồn thì phải cho người nghe nhung nhớ, nếu khổ thì phải chia xẻ với khán thính giả mắt rưng rưng, nếu vui thì phải hòa hợp với mùa xuân đang chớm nở... Tóm lại : các em phải làm thế nào cho đồng bào hiện diện nơi đây được thông cảm với nhạc và lời của tác giả, với người hát và với bối cảnh muôn hình vạn dạng của một quá khứ mà nhạc sĩ muốn ghi lại cho đời...’’ Theo cùng một quan niệm, Trăng Mờ Bên Suối được viết cách đây hơn nửa thế kỷ vào một ngày không mưa tại Huế để đánh dấu một mối tình bất diệt nhưng đau khổ của hai đứa trẻ yêu nhau trong thời khói lửa... với linh tính sẽ xa nhau mãi mãi (Tóc xanh nhuốm bạc màu nhân thế, Tưởng nhớ người xưa mộng lỡ làng... Trời Âu, thơ LMN) sau một đêm gặp gỡ cuối cùng bên bờ suối, dưới ánh trăng mờ : Ai hay chia lìa, Sương gió biên thùy, Hiu hắt người đi sa trường xa... Lúc bấy giờ, chiến tranh bùng nổ giữa quân đội Quốc gia (dưới thời cựu hoàng Bảo Đại, Quốc trưởng kiêm Thủ tướng Chính phủ thành lập ngày mồng một tháng bảy 1949, với Tướng Nguyễn Văn Xuân, Phó Thủ tướng kiêm Tổng trưởng Quốc phòng), dư luận xôn xao bàn tán về cuộc tổng động viên sắp ban hành...

Với cây đàn lục huyền cầm Y Pha Nho chiều hôm ấy (13 tháng 11 năm 1949), tâm hồn xao xuyến và dưới một sự xúc cảm dạt dào, tôi đã viết rất mau lẹ (từ 20 tới 30 phút) trong một cuốn vở học trò và trên những trang giấy có phân ly (papier millimétré) đầy ký chú những bài học Lý Hóa ở trường Quốc học Khải Định, một tác phẩm mà sau này sẽ trở thành bất hủ, nhạc phẩm Trăng Mờ Bên Suối. Ai là nhạc thần trong sự sáng tác bài nhạc này đã làm cho ngay tác giả lúc nghe lại chiều hôm ấy cũng phải rụng rời con tim ? Nhiều người đã hỏi tôi và gần đây, Huyền Châu (nữ ca sĩ số một hiện giờ ở Montréal) trong cuộc phỏng vấn Lê Mộng Nguyên trên Đài TNVN chiều hôm 02/04/2000, muốn biết (tôi xin trích) trong trường hợp nào và những tình cảm, những kỷ niệm nào đã cho tác giả nguồn cảm hứng để sáng tác nhạc phẩm muôn thuở TMBS mà nàng đã được hân hạnh và vinh dự trình bày đêm ca nhạc 01/04/2000. Linh tính một sự đau khổ trong tương lai vì phải rời quê cha đất tổ qua năm sau (nghĩa là cuối năm 1950) cùng với óc tưởng tượng dồi dào của một học sinh 19 tuổi đã làm cho tôi biến hóa những cuộc gặp nhau bên bờ sông Hương, sau Đài Trận Vong Chiến Sĩ nằm trước cửa hai trường Khải Định-Đồng Khánh (Em ơi đã hứa bao lần, Bên Bia đá nặng lời sông Hương thề...’’Mấy Tờ Thư’’, thơ LMN) và trên đường Nam Giao (nơi trú ngụ của cô gái Huế người hoàng tộc mới tuổi dậy thì : Về nơi mô ? Chiều Nam Giao, nhớ người Bến Ngự, nhớ lời ước thề... Bài Thơ Huế, nhạc LMN), trong lúc chiều vàng mặt trời sắp xuống, thành một gặp gỡ cuối cùng bên bờ suối vắng dưới ánh trăng mờ, mà ngay hoa lá cũng động lòng nức nở khóc nỗi chia ly :

Người hẹn cùng ta đến bên bờ suối
Rừng chiều mờ sương ánh trăng mờ chiếu
Một đêm thiết tha rồi đây xa cách
Ròi đây hai ngả biết tới phương nào...

Tôi vừa viết xong thì anh Lê Mộng Hoàng lúc ấy mới đi chơi về, hát thử ngay với giọng ténor léger của anh rất xúc cảm, tôi quyết định gửi cho danh ca Thu Hồ trính bày ba bốn hôm sau trên Đài Phát thanh Pháp Á (Radio France-Asie) và ngay từ dạo ấy, TMBS đã sẩy tay tác giả để tự làm một cuộc đời danh vọng, vượt cả không gian và thời gian, trải qua bao thế hệ. Để tường thuật buối ca nhạc thân mật đêm 7 tháng 10-1978 tại Quán Trúc (tòa soạn báo Quê Mẹ ở Paris), ký giả Hồ Trường An viết : Anh Lê Mộng Nguyên, một nhạc sĩ lừng danh trong thập niên 50, tác giả những bản ‘’Trăng Mờ Bên Suối’’, ‘’Nhớ Huế’’, ‘’Bài Thơ Huế’’ hôm nay lên hát lại những tác phẩm của mình. Khoảng thời gian vắng bóng trong giới âm nhạc quá dài, nên anh quên khá nhiều lời hát. Có kẻ nhắc dùm anh và anh hát với cảm xúc dạt dào. Anh sáng tác nhạc như bỏ con rơi của mình cho cuộc đời, không ngờ người đời còn giữ gìn cho anh’’ (Quê Mẹ số 26, ngày 14/10/1978, tr. 15). Thật vậy ! Tôi bỏ nhà ra đi từ cuối năm 1950 sau khi đã sáng tác rất nhiều nhạc để lại cho Thu Hồ hát trên Đài Pháp Á và cho in nhiều lần tại các nhà xuất bản Hương Mộc Lan, Tinh Hoa, Ái Hoa, An Phú hay Á Châu, vân vân. Và sau đó những nam nữ ca sĩ danh tiếng không ai là không hát và thu thanh ít nhất một lần và một bài TMBS. Từ đất Pháp, tôi được biết qua thư từ rằng vào khoảng năm 1951-1952, TMBS được thính giả Đài Phát Thanh Việt Nam lựa chọn vào 8 bài hát hay nhất trong nước và từ ấy, vào đĩa 78, 45, 33 vòng, cassettes, vidéo, CD vân vân ở quốc nội và hải ngoại... Nhạc sĩ Trịnh Hưng kể lại cho tôi biết lúc anh còn là Bộ đội Việt Minh làm Văn Công, anh đã nghe nhiều người hát TMBS vì đó là một bài hát lãng mạn rất hợp với tâm trạng người lính mặc dầu chính phủ Cộng sản cẩm hát nhạc ủy mị một cách gắt gao trong quân đội. Trịnh Hưng viết cho tôi trong thư đề ngày 14/03/1998 : Năm 1952 tôi về Thành, về Hà Nội, tôi đi đờn ở Dancing cho lính Tây nhảy, họ cũng có chơi ở đó cho ai nhảy slow, và tôi về nhà có dạy một số em học sinh đờn Hawaìi, họ học được ba tháng là thế nào cũng bắt tôi dạy họ bài TMBS của anh vì vậy tôi cứ tướng là anh nhiều tuổi lắm. Khi đó tôi mới ngoài 20, tôi tưởng là một người làm được bài nhạc đó chắc là đã lớn rồi, chứ đâu có ngờ anh còn quá trẻ và làm nhạc thành công quá sớm, lúc đó tôi chưa làm được một bài nhạc ngắn nào cả nên càng khâm phục. Rồi vào Saigon thì bài nhạc đó cũng thịnh hành. Không một thanh niên hay thiếu nữ nào chả biết đến nó và hát nó...

Lẽ dĩ nhiên là TMBS từ dạo ấy đã dính vào da tôi hơn cả một danh thiếp ! Người ta chẳng ai chú ý đến nghề nghiệp của tôi đã làm cho tôi sinh sống ở đất khách quê người : Tôi chỉ cần tự giới thiệu là nhạc sĩ, tác giả TMBS là ai cũng biết tiếng rồi ! Có người so sánh tôi với Alain-Fournier, tác giả ‘’Le Grand Meaulnes’’, chỉ có một tác phẩm mà cũng đủ nổi tiếng khắp năm Châu ! Nói vậy là không đúng, vì tôi làm nhạc từ 15 tuổi : bài Xuân Tươi viết năm 1945 : Xuân về chào đời, Ngàn thắm tươi, Xuân về đầy lời tràn núi sông, Hát vang trong bao nhiêu lòng, Chào Quốc gia, mừng hát ca đời thắm hoa ... Nhạc tươi vui như mảnh đời vô tư của thời thơ trẻ : bài này dưới bút hiệu Lan Đào được đăng báo QUỐC GIA Đặc sanTết Mậu Tý. Cũng trong năm ấy, bài nghiên cứu lịch sử ‘’Phan Đình Phùng’’ của tôi được đăng trên ViỆt Nam TÂn BÁo dưới thời chính phủ Trần Trọng Kim; năm 18 tuối tôi được cấp Thẻ Nhà Báo (Carte de Presse), sau khi đã viết thơ và nhạc cho phẬt giÁo vĂn tẬp và làm trưởng ban hợp ca thanh,thiếu niên Phật tử ở Huế. Chính tôi với tư cách tác giả bài Mừng Khánh Đản đã điều khiến ban hợp ca này (với cây đàn vĩ cầm hồi ấy) trong dịp khánh thành chùa Từ Đàm rất lớn ở Huế năm 1948 :

Ngày Rằm Tháng Tư nay về đây !
Ngày trần gian chào đón Đức Phật Từ tôn chúng ta
Ngàn ánh sáng tưng bừng lan trong nắng mai huy hoàng...

Năm 1948 cũng là năm tôi sáng tác Vó Ngựa Giang Hồ; bài này được HƯƠNG MỘc Lan xuất bản năm 1949. Trong sách NH_C LÝ Dẫn Giải do Lê Thương đề tựa in năm1949, anh Giám đốc Trần Văn Đặng loan báo sẽ xuất bản Chiều Thu của Lê Mộng Nguyên cùng với ‘’Ngợi Trùng Dương’’ và ‘’Trên Sông Hương’’ của Lưu Hữu Phước. Bài Một Chiều Thương nhớ viết năm 1949 (29/11) nghĩa là hai tuần sau TMBS là sự tiếp nối của một mối tình dứt đoạn :

... Rồi đây sương gió duyên kiếp lỡ làng
Trời xa xăm lắm em biết đâu tìm
Lòng anh khắc khoải chờ mong
Mờ mịt trời Âu đôi lứa khóc âm thầm

Cũng như bài Ly Hương sáng tác năm 1950 trước khi tôi rời đất nước là để kết thúc một cuộc tình từ nay dang dở : ... Chiều nay ly hương, Rời xa nước non ngàn năm luyến lưu một đời gió sương, Một chiều ly hương úa phai ngày ấy, Con tàu lướt sóng về đến trời Âu... Những bài tôi làm trong năm 1950 rất nhiều (trước khi qua Pháp du học tháng 10 -1950) trong đó có : Nhớ Huế (28/02/1950), Bài Thơ Huế, Ly Hương... toàn muốn diễn tả cái đau đớn tận cùng của hai đứa trẻ đang gặp nhau nhưng biết trước sẽ ngàn năm vĩnh biệt nhau:

Em của anh giờ nay ở đâu ?
Tìm em anh dạo suốt canh thâu
Đường chia hai ngả anh đâu biết
Là sẽ ngàn năm vĩnh biệt nhau

Bài thơ ‘’Tìm Em’’này của tôi (đăng trong CHTY 5-1999) đã được nhạc sĩ Võ Tá Hân phổ nhạc và do Khắc Dũng ca trong CD ‘’Hẹn Về Phan Thiết’’, 2000, Singapore). Sống trên đất Pháp từ ngày 05/10/1950, và để tặng người xưa đã lập gia đình, tôi đã hứng cảm nhạc lòng ưu ái và đau khổ qua : Xuân Tha Hương, Bên Dòng Sông Seine (Sông Seine, bao giờ ta về nước Nam ?), Thề Non Nước (Thơ Tản Đà), Xuân Về Nhớ Mãi Quê Hương, Kiếp Giang hồ, Quê Tôi... và một thi tập ĐỜi KhÔng CÓ Em (sẽ xuất bản).

Những bài nhạc mà tôi ưa thích và hay hát nhất hồi còn học sinh cùng lớp với bạn Tôn Thất Niệm tại trường trung học Khải Định (cạnh trường nữ học sinh Đồng Khánh ở Huế) và có thể có ảnh hưởng sau này (một phần nào trong tiềm thức) việc sáng tác TMBS, là : ‘’Thiên Thai’’ (Văn Cao), ‘’Giọt Mưa Thu’’ và ‘’Con Thuyền Không Bến’’ (Đặng Thế Phong), ‘’Ngày Về’’ (Hoàng Giác), ‘’Đêm Đông’’ (Nguyễn Văn Thương), ‘’Biệt Ly’’ (Dzoãn Mẫn)... Để nhắc lại thời tươi trẻ này, nhà văn học sử Nguyễn Cúc (tác giả sách SAIGON 300 NĂM CŨ) đã ghi lại trong ‘’Tiếng Sông Hương’’ (Kỷ Niệm 100 năm Trường Quốc Học : 1896-1996, Dallas 1996, tr. 252 trong LTS giới thiệu truyện ngắn ‘’Khúc Nhạc Trở Về’’ của tôi) : Học sinh Khải Định thế hệ 45, hay hát và hát hay có Tôn Thất Niệm và Lê Mộng Nguyên. Bạn bè ‘’hai phe’’ mỗi người thích một giọng hát riêng. Tôn Thất Niệm, còn nhỏ đã ‘’mệ’’ rồi, tiếng hát còn mệ hơn; giọng trầm, hơi ‘’ấm’’ với tiếng ngân microtone như lắng đọng trong tim xa vắng... lâng lâng. Lê Mộng Nguyên, tiếng hát velato, nhẹ nhàng, ướt át, hụt hẵng chơi vơi. Cũng cùng thế hệ 45, sáng tác nhạc (cũng là điều lạ lùng, hồi đó không ai dạy cả) có Nguyễn Tăng Hích Trần Hoàn ‘’Sơn Nữ Ca’’ rất ‘’fantasia’’ và Trăng Mờ Bên Suối Lê Mộng Nguyên, sáng tác rất luttuoso... Gặp lại Lê Mộng Nguyên năm rồi ở Quartier Latin, đọc thêm lần nữa bài gởi đăng T.S.H. : KhÚc NhẠc TrỞ VỀ, thấy như vọng lại đâu đây âm hưởng ‘’nhạc lòng tê tái... có biết phương nào’’, một thứ séquence mélodique của đường tơ chưa dứt (Symphonie inachevée) ngày nào, năm xưa... rất Lê Mộng Nguyên.’’

1945 xa xưa ! Và nhân cuộc hành trình trở lại nguồn gốc hứng cảm TMBS, tâm tưởng lại đưa đẩy tôi về thời gian sau Cách Mạng tháng 8 : gia đình tôi dạo ấy ở làng Phú Xuân, bên bờ sông Bình Lục, cạnh đô thành Huế, với Đập Đá chia cách sông này với Hương giang, và bên kia là Thôn Vỹ Dạ...(bài Về Chơi Thôn Vỹ, 1950). Tôi còn mãi trong trí nhớ (một thiếu niên 15 tuổi) cái hình ảnh hư ảo của một ban ca nhạc rong, đi chỗ này qua chỗ khác để truyền bá tinh thần cách mạng và luôn tiện là một cách sinh sống trong thời khói lửa, trong đó có một ông già chơi đàn accordéon và với một đứa trẻ chừng 9 tuối, cùng hát bài ‘’Sơn La’’ (thật giống như trong ‘’Sans Famille’’ của Hector Malot), theo cung ré mineur với những âm thanh bình dị, dễ dàng : sol sol, la la, ré ré... (tôi không còn nhớ rõ đoạn tiếp), nhưng sau này biết là của Đỗ Nhuận (có người nói ‘’ông già’’ ấy chính là nhạc sĩ ĐN). Nhạc rất buồn làm tôi rưng rưng nước mắt, bóc túi tìm xem có đồng xu nào để trả ơn... Đêm ấy, trên đường về nhà dưới ánh trăng, tôi bàng hoàng liên tưởng đến bức tranh linh động mà tôi vừa chứng kiến và văng vẳng còn trong tâm trí tiếng hát đau khố như thốt tự đáy lòng của những kẻ bị tù đày dưới thời Pháp thuộc. Có lẽ ở trong tiềm thức và trong lúc sáng tác TMBS bốn năm sau, bằng cung ré mineur , những nốt nhạc bình dị và dễ thương đã thúc đẩy tôi làm rất mau lẹ cho xong bài hát mà sau này (cũng rất mau lẹ) sẽ trở thành một tình ca muôn thuở. Cái bình dị này được làm nổi bật trong chuyỆn ngÀy qua, Tạp bút của Nguyễn Ngọc Diệp (TTVHXH Bruxelles, 1999) mà tôi đã giới thiệu trong Nghệ Thuật (Montréal, Canada, số 58 tháng 01-1999), qua truyện 1 ‘’Mùa Hè Đầu Tiên’’, với đoạn văn hóm hỉnh như sau : ... Chị tôi lên tiếng trước : - Vì Vịt bầu đờn hay, ta yêu cầu nhà ngươi trình diễn bài người hẹn cùng ta đứng bên bụi chuối, nghe chưa ? Hơn nữa nhà tau có bụi chuối mà mi có đứng bên đó một lần phải không ? Xác nhận đi và đờn ngay, ta tha cho ! ... Tau cũng đồng ý cho qua chuyện chuối chiếc, chừ thì trở lại chuyện hát hỏng, nghe rõ mấy mụ o dọn mồm ? - Tau hỏi thiệt Vịt bầu tại răng mà ai mới học đờn mandoline cũng đờn bài bụi chuối ni ? - Vì bài ni dễ đờn lắm, mi thấy chưa, này, rề rề pha xôn la phà... Tôi đã không bực mình vì người ta muốn đổi lời cho vui như thế (mà chỉ mỉm cười và hãnh diện) vì đó là một chứng minh rằng Trăng Mờ Bên Suối sẽ sống mãi trong tâm hồn và lý tưởng của những kẻ thương mến nhau ! Xin cảm ơn các bạn xa gần : tôi vừa tìm ra một trong những lý lẽ xác đáng về sự thành công vĩnh viễn của một bài hát tôi viết cách đây hơn nửa thế kỷ. Xin tạm ngừng và nhân dịp mùa Xuân Văn Nghệ của ái tình : tôi xin mến tặng (một lần nữa) nhạc phẩm Trăng Mờ Bên Suối cho tất cả đồng bào khắp năm châu đã, đang, hoặc sẽ thề nguyện yêu nhau trọn đời, với nhau và với tình sông nước như Tản Đà tiên sinh đã nhắc nhở năm 1922 trong ‘’Thề Non Nước’’ (LMN phổ nhạc) :

Nước non nặng một lời thề,
Nước đi đi mãi không về cùng non.
Nhớ lời ‘’nguyện nước thề non’’,
Nước đi chưa lại, non còn đứng không
...................................................................
Ngàn năm giao ước kết đôi,
Non non nước nước không nguôi lời thề...

 

Lê Mộng Nguyên (Paris)