KỸ THUẬT SÁNG TÁC
NHẠC
(PHẦN 1)
Lê-Văn-Thành
Lời mở
đầu:
Trong những loạt
bài trước chúng ta đã biết qua về cấu trúc
cân phương. Chúng tôi xin mời quý vị đọc loạt
bài đó trước khi sang phần này (nếu chưa có dịp
đọc).
A) PHÂN LOẠI VỀ CẤU TRÚC
(STRUCTURES)
1)CLOSED
FORM:
Dạng này theo đúng mô
thức mẫu đã có sẵn (pre-established prototype):
A-B-A hoặc A-B
·
One part song form, 2- part song form, 3-
part song form.
·
Expanded 2- part song forms, enlarged 3-
part song forms, 5- part song
forms.
2) OPEN FORM:
Dạng này không theo
đúng mô thức đã có sẵn từ trước.
·
Free or group forms & Irregular
parts: From 3 to 6-part song form.
B) PHÂN LOẠI VỀ CÂU (PHRASES)
1)LA PHRASE CARRÉE:
Nhóm câu 4 trường canh và bội số
của 4: câu chẳn (even phrase)
Ví dụ: 8: 4 = 2, 16: 4 = 4, 32: 4 = 8
2) LA CARRURE:
Nhóm câu 2 trường canh và bội số
của 2: Câu chẳn (even) hoặc
lẽ (uneven).
Ví dụ: 12: 2 = 6 (chẳn), 6: 2 = 3 (lẽ).
Loạt bài bắt đầu kỳ này
sang đến phần "kỹ thuật sáng tác một
bài nhạc có lời ca" (phần 1):
Mong rằng những đóng góp khiêm tốn
này sẽ giúp cho quý vị nào thích sáng tác nhạc, có thêm nhiều
chọn lựa.
SÁNG
TÁC NHẠC
A) 3 YẾU TỐ
QUAN TRỌNG TRONG BÀI NHẠC:
1.
Nhịp (rythm): Quan trọng
như trái tim ta
(heart). Không có tim, không có sự sống.
2.
Melody : Quan trọng như cái đầu ta
(head). Không có đầu, không nhận diện được.
3.
Harmony
: Quan trọng như thân thể ta (body). Không có sự hòa hài:
dị hình, dị dạng,
**Ngoài ra còn một
yếu tố khác cần thiết giúp cho bản nhạc
nghe được hay nhưng không thuộc phần sáng tác.
Đó là phần "Orchestration": có thể coi như áo quần ta mặc,
do đó có người này hòa âm hay hơn người kia...
B) 3 YẾU TỐ
CHÍNH TRONG KỸ THUẬT SÁNG TÁC:
1.
Gamme (Scalar, Conjunct melodic motion).
Nốt nhạc đi liền nhau, nốt này cách nốt kế
tiếp một quảng 2.
2.
Arpège (Arpergio, Disjunct
melodic motion - leap). Nốt nhạc không đi liền nhau, mà
cách nhau hơn một quảng 2 (Leap) (có thể là quảng
3, quảng 4 hoặc 5... v. v...)
3.
Kết hợp vừa Gamme vừa Arpège.
C)
YẾU TỐ CẦN THIẾT ĐỂ TẠO MỘT
MELODY DỄ NHỚ (MEMORABLE).
Motive: là sự tạo thành bởi những
nốt nhạc (tối thiểu là 2 nốt) được
sắp xếp theo một thứ tự như: Gamme, arpège,
hoặc vừa gamme & arpège, với những QUẢNG và
NHỊP cá biệt (characteristic interval and rythm) và được
lặp đi lặp lại (repetition).
Ví dụ: Bài Hòn Vọng Phu (Lê-Thương):
Motive 1: Lệnh vua / hành quân. (rề la / rề
la) cách nhau 1 quảng 5.
Motive 2: Quan với quân lên đường
/ Đòan ngựa xe cuối cùng / Vừa đuổi theo lối
sông... v. v... (motive được lặp đi lặp lại)
***Đặc tính của Motive là nếu
ta tách rời những nốt
nhạc ra khỏi sự sắp xếp đặc biệt
đã nêu trên, ý nhạc:
·
sẽ
thay đổi. Ví dụ: Lênh vua / hành quân .
Nếu thay vì ca mạnh và đều, ca sĩ ngân nga, thay
đổi cách ngắt câu Motive sẽ bị GÃY (broken), mất
đi vẽ hùng tráng.
·
đôi
khi vô nghĩa. Ví dụ: Điệu CHA-CHA-CHA Ta có thể ca
nhanh hay chậm (Tempo thay đổi nhưng Motive vẫn vậy).
Nhưng nếu ta tách rời C-H-A hoặc CH- A (cà lăm),
thì vô nghĩa !
***
Lặp lại nguyên văn: (textual exact sequence)
Ví
dụ: Lệnh vua / hành quân (rề la / rề la)
***
Lặp lại nhưng ở một quảng khác (different
interval, different pitch): Transpositions.
Ví
dụ: Đêm Đông (Nhạc: Nguyễn-Văn-Thương
- Lời: Kim-Minh)
câu 1: Đêm
đông (la la) xa trông cố hương...
câu 2: Đêm
đông (sol sol) bên song ngẩn ngơ...
câu 3: Đêm
đông (rê rê) thi nhân lắng nghe...
câu 4: Đêm
đông (đô đô) ca nhi đối gương...
*** Lặp lại nhưng đi
ngược dòng nhạc từ phải qua trái: Retrogrades.
Ví dụ: Riêng một góc trời
(Ngô-Thụy-Miên)
Tình yêu như nắng / nắng đưa em về...
mì la si đố
/ đố si la mì.
Nếu đọc ngược nốt nhạc
từ phải sang trái thì Motive của Antecedent và Consequent
là một.
*** Lặp lại nhưng quảng
(interval) được đão ngược (inversion).
Ví dụ: Fa-La / Fa-rề
(Fa-La: quảng 3 ĐI LÊN / Fa-Rề: quảng
3 ĐI XUÔNG), hoặc ngược lại. . .
*** Lặp lại bằng các nốt
có thời trị (time-values) ngắn hơn như móc
đơn, móc kép (Diminution); hoặc có thời trị dài
hơn như note đen, nốt trắng (Augmentation). Sẽ bàn đến trong bài mẫu.
(móc đơn [ e ], móc kép [ x ], note đen [ q ], nốt trắng
[ h ])
***
Lặp lại chỉ một phần đầu hay phần
cuối của Antecedent (Partial sequence).
Ví
dụ: Đêm Đông đoạn B.
***
Lặp lại với nhịp thay đổi (modified rythm
sequence)
***
Lặp lại nhưng khác hẳn với Antecedent, có thêm
điều mới mẻ (new material): Free sequence.
(xem Graphic 2, Sequence)
KỸ
THUẬT SÁNG TÁC ÁP DỤNG
Để cho dể
trình bày, chúng tôi xin dùng thí dụ bằng một bài tiêu biểu
nổi tiếng là hay mà ai cũng biết:
ĐÊM ĐÔNG
(Nhạc:
Nguyễn-Văn-Thương - Lời: Kim-Minh).
I) CẤU TRÚC
(structure):
***PART I:
Đoạn A
(8TC):
Chiều chưa
đi màn đêm rơi xuông... ...Cùng
mây xám về ngang lưng trời.
Đoạn A'
(8TC):
Thời gian
như ngừng trong tê tái... ...Sương
thiết tha bay ôi đìu hiu !
***PART II:
Đoạn B (12
TC):
Đêm đông xa
trông cố hương... ...Đêm
đông ca nhi đối gương ôm sầu
riêng bóng.
Đoạn B' (12
TC):
Đêm
đông, ôi ta nhớ nhung... ...Có
ai thấu tình cô lữ đêm đông không nhà.
***Nhận xét:
Đặc điểm về cấu trúc bài Đêm đông:
1)Trong
phần II (part II): Đoạn C được thêm vào
(addition) như một nhịp cầu (bridge) để nối
liền 2 đoạn B và B '. Kỹ thuật
này rất thường thấy trong nhạc cổ điển
tây phương và rất tác động. Sự hiện
diện của
nó giúp cho đoạn B được lặp lại
một cách khéo léo, không nhàm chán.
2)Nhìn
một cách tổng quát là một bài nhạc không cân
phương (asymmetric) vì chiều dài mỗi đoạn khác
nhau A= 8 TC, B =12 TC. Nhưng tiềm ẩn một sư cân bằng
khéo léo:
Part II: Không cân
phương nhưng cân bằng (Asymmetric but balanced). (Graphic
3)
***Nếu viết
theo hàng ngang ta sẽ có AA'BB ', theo hàng dọc
ABA'B '.
***Ghi chú: A ' và B ' đôi khi khó nhận ra vì sự lặp lại có thay
đổi (variation / modified sequence) như: thay đổi
Tempo, Nhịp (Valse /
II) NHỊP
(rythm):
Đoạn
A:
Nếu chỉ
để ý về nhịp, ta thấy:
A) Đoạn A: 4 câu, mỗi câu 2 trường
canh. (Graphic 4)
Cấu trúc về
nhịp (rythmic structure) từng câu y hệt nhau
, như chỉ có 1 câu đựợc lặp lại
với những PITCHES khác nhau (transposition). Nhìn Melodic outline,
ta sẽ thấy rõ hơn.
- Motive
của câu 1: ARPÈGE.
- Motive
của câu 2: GAMME & ARPẼGE.
- Motive
của câu 3: GAMME & ARPẼGE.
*** Câu thứ 3 là
Câu thứ 2 được lặp lại ở một quảng
4 thấp hơn. Viết gom lại trên cùng một
dòng nhạc (portée) ta sẽ thấy rõ
hơn. (Graphic 5)
*** Graphic 5 cũng cho thấy câu 4 chỉ
là sự lặp lại của Câu 1 với chút ít thay đổi
(modulating sequence) với nốt DO# chuẩn bị để
chuyển qua chủ âm (Dominant -Tonic)
B) Đoạn
B: Có 4 câu, mỗi câu 3 trường
canh. (Graphic 6)
*** Nếu
chỉ để ý về nhịp, chúng ta sẽ thấy
là:
- Cấu
trúc về nhịp của 4 câu trong đoạn B y hệt
nhau.
- Câu 2
chỉ là sự lặp lại của Câu 1 ở 1 quảng 2 thấp hơn.
- Câu 4
chỉ là sự lặp lại của Câu 3 ở 1 quảng
2 thấp hơn. (transposition)
Motive của
4 câu, một nữa (1/2) là ARPÈGE, một nữa là
GAMME.
- Chỉ
có phần GAMME là đựợc
chuyể vi (transposed) nên ta gọi: Partial sequence.
- Sự
chuyển vị này cùng một
chiều, nên ta gọi là: Parallel motion.
Nếu viết gom lại, ta sẽ thấy
rõ hơn: (Graphic 7)
*** Đoạn B vs Đoạn A:
Nếu chúng ta
để ý trường canh thứ nhất của các câu
trong đoạn B: Đêm Đông.
Ta sẽ thấy:
a) Nếu
không có trường canh này, cấu trúc về nhịp đoạn
A và B gần như giống nhau.
b) Đầu
câu của đoạn A toàn là móc kép, đầu câu của
đoạn B là 2 nốt đen, kỹ thuật này
được gọi là TĂNG thời trị (time value augmentation). Ngược
lại ta gọi là (time value diminution).
c) Trong
2 chữ đêm đông, chữ ĐÔNG nằm ở nhịp
yếu (weak beat). Ta gọi kỹ thuật này là kết nữ
(Feminine ending). Ngược lại là kết nam (masculine
ending)
d)Trường canh ĐÊM ĐÔNG (la-la)
được thêm vào đầu đoạn B (và được
lặp lại ở các câu khác
bằng cách chuyển vị), kỹ thuật này gọi
là ADDITION, vai trò của nó như một nhịp cầu
(Bridge), nối liền 2 đoạn A & B. Tempo chậm lại ở
trường canh này cho ta cảm giác lê thê của DÊM
ĐÔNG.
III) MELODY:
1)
Melodic
outline: Mỗi câu nhạc có một nét chính gồm những
nốt then chốt
(structural tones). Khoảng giữa
các nốt then chốt này là sự sắp xếp khéo léo của
các nốt khác một cách mạch lạc (coherent), hợp lý
(logic), hòa hài (harmonious).Tùy theo tài năng và óc sáng tạo ta có
nhiều Melody khác nhau.
***
Structural tones nằm ở những vị trí đặc biệt
như: Nhịp mạnh (strong beats), nốt có thời trị
dài hơn các nốt lân cận (đầu hoặc cuối
câu), nốt cao nhất hoặc thấp nhất trong mỗi
trường canh, nốt ngọai nhịp (pronounced syncopations).
***
Nhờ Melodic outline ta có thể điều khiển
được (control) Melodic contour tùy theo ý nhạc và lời
ca như dòng nhạc đi lên (Ascending), dòng nhạc đi xuống
(Descending), dòng nhạc đi ngang (stationary), dòng nhạc
đi lên rồi đi xuống (Arch) hoặc ngược lại
(Inverted arch).
***
Melodic outline cho ta nhiều lựa chọn về PITCH và CHORD
(hợp âm).
***
Melodic contour cho ta thấy rõ về sóng nhạc (WAVES) trầm,
bỗng, réo rắc, và sự lặp lại (REPETITION) rất cần thiết
trong âm nhạc.
2)
Xem lại Graphic 4 đoạn A.
- Elison (Dovetailing): la` cách nối
liền 2 câu với nhau bằng cách dùng NỐT CUỐI của
câu này làm NỐT ĐẪU TIÊN của câu kế tiếp. Kỹ
thuật này đã được xữ dụng trong phần
I (Part I) của bài Đêm Đông.
2) Pitch & Variation:
***Cách thay đổi (variation) đơn
giản và hiệu qủa thường thấy nhất là
giữ nguyên cấu trúc vê nhịp
(rythmic structure), chỉ cần
thay đổ PITCH.
3) Bridge & Variation:
Kỹ thuật ADDITION (hoặc
EXTENSION) là thêm vào ĐẦU, hoặc GIỮA hai đoạn :
- 1 Trường canh như
ĐÊM ĐÔNG (đầu đoạn B).
-
6 Trường canh như ĐOẠN C.
****Không có sự
bắt cầu (bridge) này, Melody sẽ kém đi rất nhiều.
Đôi khi chỉ vì thêm một trường canh này mà bài nhạc
mất đi cấu trúc cân-phương; nhưng đa số
nhạc sĩ chọn MELODY! Ví dụ: Piano Sonata
No 35-III-Haydn (sẽ
trình bay trong lọat bài kế tiếp)
**** Bridge có thể từ 1
đến 8 TC. Trung bình 1 đến 3 TC
Ví dụ: Đoạn C: Có 2 câu mỗi
câu 3 TC. (Graphic 8)
Ta thấy như
một cái gì mới mẻ (new material) và độc lập
(independent) với các đoạn khác:
Motive là sự kết
hợp của Gamme & Arpège, dồn dập và cách ngắt
câu cũng khác hẳn: 1 nốt nhanh xen kẻ 1 nốt chậm
cho ta cảm giác như từng cơn gió thổi. Sự dồn
dập của
Melody như " buộc " người nghe phải tập
trung tư tưởng, dồn hết sự chú ý vào
sư chờ đợi một
cái gì mới lạ sẽ xãy ra : ĐÊM ĐÔNG !!! đoạn B
được lặp lại một cách khéo léo !
Kỹ thuật
này rất thành công khi đoạn điệp khúc (DK) mang tựa
đề (Title) hoặc chủ đề (Central idea) của bài nhạc.
IV) NHỮNG YẾU
TỐ KHÁC cần phải để ý như: (Sẽ
bàn trong loạt bài sắp tới)
- Âm vực (vocal
range): nốt thấp nhất và cao nhất có lớn hơn
2 octaves ?
- Nhãy quảng
(interval leap)
như nhảy quảng 7 và quảng 9 liên tiếp có khó ca không ?
- Câu có dài quá ? Ca sĩ có thời gian để lấy
hơi không ?
- Cadences, cách chấm
câu ở cuối mỗi đoạn. v.
v...
Chúc quý vị tiến mạnh
trên đường sáng tác và một cuối tuần vui vẻ.
Thân
kính.
Lê-Văn-Thành